ΠΕΡΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΘΟΥΣ

Ο Arne Naess γεννήθηκε στο Όσλο της Νορβηγίας το 1912. Μετά από μια παιδική ηλικία στη σκιά των δεινών του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, σπούδασε ψυχανάλυση στη Βιέννη του Φρόυντ, έζησε την εποχή της παγίωσης των ιδεολογιών στα μέσα του αιώνα και τις πιο πρόσφατες δεκαετίες με την εμφάνιση της οικολογίας και ως πολιτικής δύναμης. Αλπινιστής υψηλών ορέων, ήταν ο αρχηγός της πρώτης νορβηγικής ορειβατικής αποστολής στα Ιμαλάϊα το 1950. Η γεμάτη και έντονη ζωή του, μέσα στις δυνάμεις και τις οδύνες της φύσης, πάντα χαρακτηρίζονταν από τον πόθο για καθαρή σκέψη, με φόντο τα καυτά διλήμματα της εποχής. Παρότι για τα γραπτά του έργα βραβεύτηκε πολλές φορές, άργησε να γίνει γνωστός έξω από την Ευρώπη. Το έργο του καλύπτει ευρεία θεματική στο φιλοσοφικό και το κοινωνικό πεδίο, όπως φιλοσοφία της επιστήμης, εμπειρική σημαντική, σκεπτικισμός, μελέτες για τον Γκάντι και τον Σπινόζα, ειρήνη, δημοκρατία, περιβαλλοντική φιλοσοφία.

Για τον Νaess η ζωή είναι κάτι που ο καθένας οφείλει να βιώνει στο έπακρο. Ζει σήμερα με τη σύντροφό του σε μια μακρινή καλύβα, πέρα από την όγδοη δεκαετία της ζωής του, πάνω από τα δασοόρια, στον αλπικό “ανόργανο” κόσμο, στην πλαγιά ενός βουνού της κεντρικής Νορβηγίας. Και, όπως ο Thoreau, το παράδειγμα που έδωσε με την ίδια του τη ζωή είναι τόσο διδακτικό, όσο και τα γραπτά του.

Οι ρίζες

Όταν ο Naess εισήγαγε τον όρο "βαθιά οικολογία" (deep ecology) στην οικολογική βιβλιογραφία, ο περιβαλλοντισμός είχε κάνει την εμφάνισή του σε αγροτικές περιοχές μετά την έκδοση της "Σιωπηρής Άνοιξης" της Κάρσον. Μετά την πρώτη αρθρογραφία, ο Naess παρουσίασε μια εισήγηση στο Βουκουρέστι το 1972, σε συνέδριο για το μέλλον του τρίτου κόσμου, όπου έκανε μια αναδρομή στο οικολογικό κίνημα αλλά με μια νέα ηθική, ένα ενδιαφέρον για τη φύση και την αξία όλων των πλασμάτων. Ως ορειβάτης που ανέβηκε στα μεγαλύτερα βουνά του κόσμου και με τις πιο ακραίες συνθήκες, είχε ήδη επιδοθεί σε έναν πολιτικό και κοινωνικό ακτιβισμό και σε πολλούς πολιτισμούς. Διέκρινε δυο μορφές περιβαλλοντισμού, το "βαθύ οικολογικό κίνημα" και το "ρηχό οικολογικό κίνημα". Η έννοια του βάθους απηχούσε το επίπεδο των ερωτημάτων αναφορικά με τις αξίες. Τη ρηχή προσέγγιση την ερμήνευσε ως κάτι που προχωρά μόνο μέχρι τις επιφανειακές αλλαγές, μέσα από τεχνολογικές καινοτομίες (ανακύκλωση, βελτίωση οχημάτων, εισαγόμενη οργανική μονοκαλλιέργεια κλπ.) για τον εξευγενισμό των καταναλωτικών προτύπων και δομών μακριά από τις κοινωνικές και πολιτικές αιτίες της οικολογικής κρίσης. Η βαθιά προσέγγιση από την άλλη θα απαιτούσε αναθεώρηση και επανασχεδιασμό των δομημένων συστημάτων, με βάση αξίες και μεθόδους που διατηρούν την υλική (οικολογική) και άυλη (πολιτισμική) ποικιλότητα των φυσικών συστημάτων.

Στη διάκριση αυτή εμμέσως πλην σαφώς υποκρύπτονταν μια βασική ιδέα: η αναγνώριση της αξίας κάθε μορφής ζωής και, στη συνέχεια, η αναγκαιότητα της εφαρμογής αυτής της αρχής στη διαμόρφωση των επιλογών. Αυτός που στοχεύει σε μια κοινωνική αλλαγή έπειτα από αυτή την αναγνώριση έχει ως κίνητρο μια διττή αγάπη τόσο για τη φύση όσο και για τον άνθρωπο ως μέρος της. Αναγνωρίζει ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε τη μαζική παραγωγή όπως την ξέρουμε. Χωρίς ριζικές αλλαγές σε αξίες και πρακτικές, η ποικιλότητα και ο πλούτος του κόσμου θα συνεχίσει να καταστρέφεται και η ικανότητά του να συντηρεί κοινωνίες και πολιτισμούς θα λιγοστεύει.

Το 1972 ελάχιστοι αντιλήφθηκαν ότι ο Naess, πέρα από την προσωπική του φιλοσοφία, έθετε τις βάσεις ενός κινήματος. Ο Naess έθεσε κάποτε "μια ομάδα οκτώ αρχών μιας βαθιάς οικολογίας ως μέρος του γενικότερου οικολογικού κινήματος". Σε αυτές δεν υπήρχε διάκριση για θρησκεία ή φιλοσοφικό υπόβαθρο ή πολιτική ή άλλη ιδεολογία. Η κεντρική ιδέα που συνδέει όσους τις αποδέχονται είναι ένα μακροπρόθεσμο όραμα του τι πρέπει να γίνει, ώστε να προστατευτεί ο πλούτος των συστημάτων της Γαίας και οι οικοκεντρικές αξίες. Υπάρχει η βασική δέσμευση του σεβασμού των αξιών του πλούτου και της ποικιλότητας. Η βιομηχανική παραγωγή τίθεται υπό κριτική, αφού τα αναπτυξιακά μοντέλα καταναλώνουν τους φυσικούς πόρους που θυσιάζονται για την ικανοποίηση της παραγωγής και της κατανάλωσης. Η εμβάθυνση των οκτώ αρχών επανακάμπτει στις “οικοσοφίες” (ecosophy) των αυτόχθονων πληθυσμών, για να πάρουμε από αυτούς αξίες και πρακτικές.

Οι αρχές

α) Η ευημερία της ανθρώπινης και κάθε μορφής μη-ανθρώπινης ζωής στη Γαία έχει αξία από μόνη της (συνώνυμα: εγγενής αξία, ενυπάρχουσα αξία, έμφυτη αξία, αυταξία). Οι αξίες αυτές είναι ανεξάρτητες από την ωφελιμότητα του μη-ανθρώπινου κόσμου για τους ανθρώπινους σκοπούς.

β) Ο πλούτος και η ποικιλία των μορφών ζωής συνεισφέρουν στην υλοποίηση αυτών των αξιών και αποτελούν επίσης αυταξίες.

γ) Οι άνθρωποι δεν έχουν δικαίωμα να προσβάλλουν αυτόν τον πλούτο και την ποικιλότητα, πέρα από την ικανοποίηση των ζωτικών αναγκών.

δ) Η τρέχουσα παρέμβαση του ανθρώπου στον μη-ανθρώπινο κόσμο είναι υπερβολική και η κατάσταση χειροτερεύει γρήγορα.

ε) Η ευημερία της ανθρώπινης ζωής και των ανθρώπινων πολιτισμών είναι συμβατή με μια σημαντική μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού. Η ευημερία της μη-ανθρώπινης ζωής απαιτεί επίσης αυτή τη μείωση.

στ) Οι τακτικές μας πρέπει να αλλάξουν. Οι αλλαγές επηρεάζουν βασικές οικονομικές και τεχνολογικές δομές. Η επακόλουθη μορφή των πραγμάτων θα είναι ριζικά διαφορετική.

ζ) Η ιδεολογική αλλαγή είναι κυρίως η εκτίμηση της ποιότητας της ζωής (που ενυπάρχει στην αναγνώριση της εγγενούς αξίας), παρά η προσκόλληση σε ένα ολοένα και υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Θα υπάρξει μια βαθιά συνειδητοποίηση της διαφοράς ανάμεσα στο μεγάλο και το σημαντικό.

η) Όσοι προσυπογράφουν τα παραπάνω σημεία έχουν την υποχρέωση άμεσα και έμμεσα να συμμετέχουν στην προσπάθεια για την υλοποίηση των αναγκαίων αλλαγών.

Θέσεις, αντιθέσεις, διαθέσεις

Ο Naess συγκαταλέγεται στους σημαντικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Ειδικά στον “οικοφιλοσοφικό” τομέα η διεισδυτική και οξυδερκής σκέψη του έχει χαρακτηρίσει το παγκόσμιο οικολογικό κίνημα και έχει επηρεάσει βαθύτατα την παγκόσμια διανόηση, παρότι μια τέτοια σκέψη δεν έγινε ευρέως γνωστή κάτω από την ασφυκτική πίεση των επικρατούντων προτύπων. Τα γραπτά του συγκαταλέγονται στα σημαντικότερα έργα στην οικολογική και κοινωνική ηθική. Αναρίθμητοι συγγραφείς, διανοούμενοι, φιλόσοφοι, ακτιβιστές επηρεάστηκαν από τις ιδέες του. Η επίσημη εκπαίδευση συστηματικά αγνόησε μια τέτοια σκέψη, αλλά έχει αναγνωριστεί από πολλούς, πέρα από εθνικές, θρησκευτικές, ιδεολογικές διαφορές. Και όπως συμβαίνει με κάθε γόνιμη σκέψη, αφήνει περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις.

Ο Naess έκανε λόγο για το πέρασμα από τον ανθρωποκεντρισμό στον οικοκεντρισμό και για την ανάγκη για την αυτοπραγμάτωση, δηλ την αποταύτιση από το εγώ και το στενό περιβάλλον μας και την ταύτιση με την οικόσφαιρα. Οι οικοφεμινιστές αντέτειναν ότι το πρόβλημα δεν είναι ο ανθρωποκεντρισμός αλλά ο ανδροκεντρισμός, αφού τα 10000 χρόνια της πατριαρχίας ευθύνονται για την καταστροφή της βιόσφαιρας. Η βαθιά οικολογία θυμίζει ότι όλοι αγωνίζονται για την “ισότητα”, αλλά επισημαίνει ότι αυτή δεν θα έλυνε το πρόβλημα.

Σύμφωνα με την κοινωνική οικολογία, ο Μπούκτσιν π.χ. θέτει ότι η βαθιά οικολογία δεν βλέπει ότι το πρόβλημα ξεκινά με τον αυταρχισμό και την ιεραρχία. Οι της βαθιάς οικολογίας τονίζουν ότι μπορεί οι φυλετικές διακρίσεις, η εκμετάλλευση, η περιθωριοποίηση, η φτώχεια, όλα να είναι φαινόμενα στο ίδιο κοινωνικοπολιτικό φάσμα, αλλά ούτε η λύση αυτών θα διόρθωνε την οικολογική κρίση. Ο ανθρωποκεντρισμός απλώς θα έπαιρνε τότε νέες μορφές.

Η βαθιά οικολογία έχει χαρακτηριστεί ελιτισμός και ριζοσπαστικός μισανθρωπισμός. Οι μελετητές του Naess αντέτειναν ότι σε όλα τα έργα του τονίζει τον πλουραλισμό, τον αντιδογματισμό, την ανοιχτή σκέψη και το ζωτικό ενδιαφέρον για τα πολιτικο-κοινωνικά ζητήματα. Και ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον μισανθρωπισμό και τον αντι-ανθρωποκεντρισμό.

Η βαθιά οικολογία έχει χαρακτηριστεί νεορομαντισμός. Όπως με κάθε ιδέα, άποψη ή κίνημα, είναι αναμφισβήτητα τόσο ρομαντική όσο ρομαντική είναι η αλήθεια που ζητά να προσεγγίσει.

Μέσα στο σύγχρονο κόσμο του μεταμοντερνισμού και της ολοένα μεγαλύτερης απόστασης μεταξύ διανόησης και κοινωνίας, είναι δύσκολο να αποκτήσει κανείς μια σαφή εικόνα και να τραβήξει σαφείς διαχωριστικές γραμμές. Στο πρακτικό επίπεδο κανείς δεν ξέρει ποιο θα ήταν το “πολιτικό όχημα” ενός τέτοιου τρόπου σκέψης. Πολλοί φοβούνται ότι η υλοποίηση ενός αυστηρού οράματος θα σήμαινε μια μορφή οικοφασισμού.

Άποψη του γράφοντος είναι ότι η “συλλογική” και η “ατομική” προσέγγιση είναι απολύτως συμβατές και συμπληρωματικές επί της αρχής και επί της ουσίας. Οι θεωρήσεις της κοινωνικής οικολογίας σαφέστατα αναγνωρίζονται, παρότι αυτή έχει ιστορικά την τάση να εξωτερικεύει υπέρμετρα το πρόβλημα παραγνωρίζοντας την εσωτερική του όψη. Είναι ζήτημα λογικής προτεραιότητας: δεν μπορούμε να ορίζουμε τη συλλογικότητα χωρίς πρώτα να ορίσουμε την ατομικότητα. Δεν μπορούμε να ταυτοποιούμε το σύνολο χωρίς να ταυτοποιούμε τη μονάδα ως το βασικό δομικό στοιχείο. Ίσως να ήταν τολμηρό να θυμηθούμε τον υπαινιγμό κάποιων της κοινωνικής ψυχολογίας για το “σύνδρομο της πόλης”, ότι το αρχέγονο ομαδικό ένστικτο αφορμάται από τη βιασύνη του ατόμου να κρυφτεί από το μεγάλο εχθρό δηλ. τον εαυτό του – άποψη βεβαίως “επαναστατικά επαναστατική” για μια “κοινωνία” που πρώτα απ΄ όλα προσφέρει στους “πολίτες” της μύριες αφορμές να αντιπαρέρχονται τις ριζικές αιτίες αντί να επιμένουν σ΄ αυτές.

Όσο δύσκολη είναι η αυτοπραγμάτωση του ατόμου σε μια κοινωνία αυταρχική, άλλο τόσο ανέφικτη είναι η αλλαγή των συλλογικών προτύπων χωρίς αλλαγή στα ατομικά πρότυπα. Σε τελική ανάλυση η δύναμη του αυταρχισμού δεν είναι άλλη από τη βίαιη επιβολή προκατασκευασμένων μαζικών προτύπων προσαρμοσμένων στις συνθήκες της κάθε κοινωνίας: εξάρτηση, ανέχεια, ανασφάλεια, φόβος, εγκληματικότητα, βία, ναρκωτικά, εικονική πραγματικότητα, εκλογίκευση της τέχνης, διαφθορά του πολιτισμού με την υποκουλτούρα κλπ. κλπ. Ελεύθερη κοινωνία ανελεύθερων πολιτών δεν είναι δυνατό να υπάρξει: η διαδρομή οδηγεί από το πρόσωπο στον πολίτη και έπειτα από τον πολίτη στην κοινωνία. Αν έχουμε δεχτεί ότι η “προσωπική αλήθεια” συμπίπτει με την “κοινωνική αλήθεια”, αν έχουμε δεχτεί ότι η κοινωνία είναι το σπίτι μας, ίσως ήρθε η ώρα να δεχτούμε ότι η αλήθεια είναι το σκοινί στο σπίτι του κρεμασμένου. Δεν είναι δυνατό να βελτιωθεί η συμπεριφορά μας χωρίς να βελτιώσουμε τους εαυτούς μας. Αν το ξεχάσουμε αυτό, ανοίγουμε την πόρτα στον (οικο)φασισμό, επειδή έτσι οι όποιες (έστω και θετικές) αλλαγές θα προέκυπταν από τη δύναμη της επιβολής και όχι από τη δύναμη της επιλογής.

Κάποιοι (και της βαθιάς οικολογίας) κάνουν λόγο για αποκέντρωση, τεμαχισμό της παραγωγής σε ελεγχόμενους τομείς, άνοιγμα της έρευνας, διάδοση της γνώσης και της πληροφορίας, το τέλος του αυταρχισμού, νέες κοινωνικές δομές μικρής κλίμακας. Δεν θα αντισταθούμε στον πειρασμό να αναφέρουμε μια ιδέα του Daniel Dennet, όπως αναφέρθηκε εδώ και χρόνια από τον Michael Zimmerman: “οι νευροφυσιολόγοι μαθαίνουν να συμβιώνουν με την πιθανότητα ότι δεν υπάρχει στο νευρικό σύστημα “κεντρική μονάδα” που ελέγχει τα πάντα, αλλά μπορούν να τρέχουν συγχρόνως παράλληλες διαδικασίες. Παράδειγμα το ξύπνημα από ένα όνειρο όταν έχουμε ονειρευτεί το χτύπημα του ρολογιού. Φαίνεται ότι ο ήχος από το ξυπνητήρι προκαλεί ένα όνειρο με ανάποδη σειρά, αλλά ένα άλλο μέρος του εγκεφάλου το αναστρέφει για να φανεί λογικό. Αυτό θυμίζει πώς η επιστήμη φέρνει πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Ο εγκέφαλος έχει πολλά διαφορετικά κέντρα που συνεργάζονται. Σε αντιστοιχία στο επίπεδο της κοινωνίας, μπορούμε να φανταστούμε μια κοινωνία αποκεντρωμένη, χωρίς την αναγκαιότητα για κεντρικό έλεγχο.”

Παρόλο που ο ίδιος ο Naess δεν επεκτάθηκε σε τόσο ειδικούς τομείς ή πρακτικές, ως μέτρο του πόσο βαθιά η σκέψη του επηρέασε τη δυτική σκέψη κρίνουμε σκόπιμο να αναφέρουμε την αντίληψη της βαθιάς οικολογίας όπως αυτή αναπτύχθηκε από μερικούς ψυχοθεραπευτές.

Το άνοιγμα της συνείδησης

Στη θεώρηση του Naess κάποιοι προοδευτικοί ψυχοθεραπευτές της δύσης βρήκαν μια ιδέα για μια νέα διείσδυση στο ασυνείδητο. Ο δυτικός διαλογισμός βρήκε εκεί ένα εργαλείο, στην προσπάθεια για την απελευθέρωση της προσωπικότητας από ορισμένα βασικά αρχέγονα συμπλέγματα. Από ψυχολογική άποψη, τα συμπλέγματα αυτά δεν είναι άσχετα, τουλάχιστον ιστορικά, με τη δυτική διανόηση στα θέματα της ύπαρξης, της καταγωγής των ειδών και της σύγκρουσης της ατομικής και συλλογικής μοίρας, αναμφισβήτητα έχουν όμως γενικότερη σημασία.

Βαθιά ριζωμένη στην κουλτούρα μας –και όχι μόνο- έχει επικρατήσει η ιουδαϊκή αρχή του ανθρωποκεντρισμού. “Και ο φόβος και ο τρόμος σας θα είναι σε όλα τα ζώα της γης, και σε όλα τα πτηνά του ουρανού, σε ό,τι έρπει στη γη, σε όλα τα ψάρια” (βιβλίο της «Γένεσης»). Για να φτάσουμε στη βαθιά οικολογία, διαπερνούμε τα στρώματα της φιλαυτίας, που είναι ριζωμένη γερά στην ανθρώπινη ματαιοδοξία. Με την προσχώρηση στο ρεύμα της ύπαρξης, η προσωπικότητα παύει να νιώθει ξένη προς τη δημιουργία, αλλά πρέπει να εγκαταλείψουμε τη γραμμική σκέψη και να δούμε την ανθρώπινη φύση ως σταθμό και όχι ως σκοπό στην πορεία της ύπαρξης και της εξέλιξης. Παύουμε να ταυτιζόμαστε με την παρούσα μορφή: βλέπουμε τη φυλή μας σαν ζώα, σαν θηλαστικά, σαν σπονδυλωτά, σαν ψάρια που μόλις αφήσαμε τη θάλασσα. Εξερευνώντας τα σύνορα των ειδών, αλλάζει η ποιότητα της σχέσης με τον κόσμο. Εξερευνώντας την ενότητα του κόσμου, αλλάζει η ποιότητα της αντίληψης του τι πρέπει να κάνουμε για να συμμετάσχουμε ενεργά στη δημιουργία όχι σαν παρελθούσα διαδικασία αλλά σαν διαδικασία που συνεχίζεται εδώ και τώρα. Η διανοητική κατανόηση είναι η πόρτα για να περάσει η ιδέα, αλλά η εσωτερική αλλαγή θα προέλθει με την προσέγγιση στην καρδιά της Μητέρας Γης. Δεν “προστατεύω τη φύση” πια, αλλά “είμαι το μέρος της εκείνο που έμαθε να σκέπτεται και προστατεύω τον εαυτό μου και τους άλλους”.

Μια ξεχασμένη μνήμη παλινδρομεί στον χρόνο. Μια άλλου είδους συλλογικότητα μάς ελευθερώνει. Θα γίνει συνείδηση ότι η διάκριση μεταξύ έμψυχου και άψυχου είναι παιχνίδι του ανθρώπινου νου. Κάθε μονάδα ενέργειας ή ύλης που μας απαρτίζει υπήρχε από την αρχή της δημιουργίας. Η νέα μνήμη αποκαλύπτει στην ατομικότητα τους άλλους της εαυτούς: ζώο, φυτό, χώμα, ορυκτό, λάβα, βράχος… Και οι βράχοι αλλάζουν, γεννιούνται, φθείρονται, γίνονται χαλίκια, χώμα, σκόνη, μετατοπίζονται, κινούνται…

Είμαστε οι βράχοι που χορεύουν στη μουσική της δημιουργίας. Οι βράχοι μάς θυμίζουν την ακλόνητη όψη της οντότητάς μας. Δεν μάς οδηγούν οι τρέχουσες συμπάθειες και αντιλήψεις (έστω η αγάπη για το περιβάλλον) αλλά η διευρυμένη συνείδηση. Το άγχος της επιβίωσης δίνει τη θέση του σε μια ήρεμη δράση, μια ήρεμη δύναμη που θα στηρίζεται στην εμπειρία του ατομικού εαυτού ως μέρους του συλλογικού εαυτού, ως μέρους του όλου.

Κατά τον Naess “η ουσία της βαθιάς οικολογίας είναι να σ΄ απασχολούν όλο και βαθύτερα ερωτήματα”. Να αναρωτιόμαστε τι είδους κοινωνία, εκπαίδευση, θρησκεία, θα κάλυπταν και θα βοηθούσαν όλες τις μορφές της ζωής.

Από όλα τα είδη ζωής που υπήρξαν ποτέ στη γη το 95% εξαφανίστηκαν, γιατί δεν προσαρμόστηκαν στις αλλαγές. Το είδος μας είναι ένα από τα εκατομμύρια που απειλούνται. Παρότι η ανθρώπινη φύση, μέσα από τη γνωστή ιστορία, δε δείχνει τη διάθεση να αναθεωρήσει τις αμαθείς, αχόρταγες, ενστικτώδεις παρορμήσεις, η ιστορία των απολιθωμάτων λέει ότι το μπορούμε. Εμείς είμαστε οι μυριάδες των ειδών που προσαρμόστηκαν, που άλλαξαν, που νίκησαν την εξαφάνιση, που επιβίωσαν, που συνέχισαν στην εξέλιξη.

Η ανθρώπινη φύση έχει ελπίδες, γιατί η φύση έχει ελπίδες. Η νέα αλλαγή δεν θα έρθει από τα όπλα ή την τεχνολογία: είναι μια αλλαγή συνειδητότητας, που και γι΄ αυτή ισχύει ο νόμος της εξέλιξης. Το μυαλό των προγόνων μας κάτω από τη μεγάλη πίεση του περιβάλλοντος πολλές φορές ξεπέρασε τα όριά του. Υπάρχουν ερευνητές που υποστηρίζουν, ότι ο λόγος που ο Homo sapiens επικράτησε και επιβίωσε σε σχέση με τα συγγενή είδη, ήταν το ότι, με την πίεση των περιβαλλοντικών περιορισμών, κατόρθωσε να αναπτύξει μια νοημοσύνη διαχείρισης των φυσικών πόρων. Αν αυτό ισχύει, σημαίνει ότι έχουμε ήδη μέσα μας την εμπειρία και την ικανότητα της επιβίωσης όπως αυτή φαίνεται και σήμερα να μας απειλεί, μόνο είναι η κλίμακα που διαφέρει.

Η διείσδυση στο (ταυτόχρονα ατομικό και συλλογικό) ασυνείδητο γίνεται από το ένα επίπεδο ερωτημάτων στο αμέσως βαθύτερο, ξεκινώντας από τη μια μορφή ζωής στην αμέσως “κατώτερη”, π.χ. από το ζώο στο φυτό, από το φυτό στο μικρόβιο, από εκεί στον ανόργανο κόσμο. Όπως είπε ο Naess, πρέπει να μάθουμε “να σκεφτόμαστε όπως τα βουνά”.

Χρειάζεται θάρρος για να εντοπίσεις την πλευρά του εαυτού σου που ξεφεύγει από την αλήθεια. Να αποδεχτείς τη φθορά και το θάνατο ως αναπόσπαστα κομμάτια του είναι σου. Αλλά όσο μεγάλο κι αν είναι το τίμημα, τόσο μεγάλη η δύναμη που θα μάς ελευθερώσει. Για πολλούς η βαθιά οικολογία οδηγεί σε μια πλατύτερη αντίληψη, σ΄ ένα μονοπάτι με πνευματικό μάλλον χαρακτήρα, πέρα από τη “συμβατική” οικολογική και περιβαλλοντική θεώρηση.

Η σκέψη του Naess χαρακτηρίστηκε απλή, διορατική και ενορατική. Μια σκέψη όχι τυπικά φιλοσοφική, που υποδεικνύει στο δυτικό άνθρωπο, που παραπαίει σε πελάγη εγωισμού, ατομικισμού και φιλαυτίας, να ξεπεράσει το εγώ του - στα πλαίσια μιας οπωσδήποτε (ει μη τι άλλο) θεμιτής και ηθικά αποδεκτής αντίληψης για τη συλλογικότητα και την κοινή μοίρα.

Και στην ελληνική σκέψη;

Στην Ελλάδα φαίνεται πως η βαθιά οικολογία (“deep ecology”) έγινε αντιληπτή ως… “ντιπ” ecology! Eκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, η σκέψη του Naess έμεινε άγνωστη. Η νοοτροπία της "υπερθεωρίας" δεν αφήνει πολλά περιθώρια στην ελεύθερη σκέψη: η διανόηση εδώ γίνεται αντιληπτή ως "καθαρή θεωρία" μακριά από πρακτικές εφαρμογές. Για να γίνει μια ιδέα αποδεκτή και να ευδοκιμήσει στην ελληνική πραγματικότητα και να φέρει και πρακτικά αποτελέσματα, πρέπει να διαθέτει το βασικό χαρακτηριστικό να ακούγεται ευχάριστα στο μέσο αυτί (αν μάλιστα προσφέρεται για άγρα ψήφων ακόμα καλύτερα). Μπορεί να ειπωθεί ότι αυτό ακριβώς είναι και το "αδύνατο" σημείο της οικολογίας του βάθους: απαιτεί από την ανθρώπινη σκέψη να διεισδύσει μέσα από το σκληρό κέλυφος της απτής πραγματικότητας στα σκοτάδια της ύπαρξης. Μήπως άραγε αυτό δεν θυμίζει ότι στην ελληνική φιλοσοφία (και κατ΄ επέκταση στη σκέψη) το οντολογικό πρόβλημα -θεμελιωμένο από τον Παρμενίδη με τη θεώρηση του "όντως όντος"- κατέχει την κεντρική θέση; Πρόκειται για μια διείσδυση που σηματοδοτεί το κρίσιμο πέρασμα από το νόημα των λέξεων στο νόημα των πραγμάτων.

Κάθε δογματική αντιμετώπιση της οικολογίας του βάθους έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με το πνεύμα που διέπει αυτή την σκέψη. Η θεωρία του Naess δεν ξεχωρίζει από την πράξη, πρόκειται για μια βιωματική σκέψη, μια στάση και τρόπο ζωής. Με αυτή την έννοια, ο Naess είναι φιλόσοφος με την ελληνική έννοια του όρου, όπου ο φιλόσοφος εφαρμόζει έμπρακτα στη ζωή του αυτά που διατείνεται.

Δώρισε στον πολιτισμό μια "θεωρία" που περικλείει μια μεγάλη δυναμική, γι΄ αυτό άλλωστε και η οικολογία του βάθους έχει δεχθεί πολλές κριτικές. Ας μη ξεχνάμε ότι καμιά θεωρία δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο μας. Αυτό το μπορούμε μόνο εμείς. Η σκέψη του Naess μάς θυμίζει ότι το πρώτο που έχουμε να κάνουμε είναι να αλλάξουμε τους εαυτούς μας.

Δύσκολο; Και τι είναι εύκολο; Η ανάπτυξη της συνείδησης είναι οπωσδήποτε το δυσκολότερο πρόβλημα. Η αναμέτρηση με τον πραγματικό εαυτό μας είναι όμως ταυτόχρονα και η μεγαλύτερη πρόκληση. Ό,τι μπορεί κανείς να κάνει, ας το κάνει. Πάντως μπροστά σε μια τέτοια θεώρηση η ενότητα του κόσμου ξαναβρίσκει τη θέση που τής αξίζει. Η οικολογία του βάθους αποκαλύπτει το βάθος της οικολογίας.

Πηγή: Περιοδικό "Νέα Σελήνη" - Έκδοση για τη στήριξη ριζικών ανθρώπινων αναγκών
καλοκαίρι 2002, Τ. Θ. 1413, 41110 ΛΑΡΙΣΑ