Κορνήλιος Καστοριάδης: ΓΙΑ ΤΟ «ΠΟΛΙΤΙΚΟ»

(απόσπασμα από ομιλία του Κορνήλιου Καστοριάδη στην Ελλάδα το 1989)

Ο ισχυρότερος στρατός του κόσμου δεν θα σας προστατεύσει εάν δεν σας είναι πιστός, και εάν το έσχατο θεμέλιο της πίστης του δεν είναι η φαντασιακή του πεποίθηση για την επίσης φαντασιακή σας νομιμότητα και ισχύ. Συνεπώς θα υπάρχει πάντα ρητή εξουσία μέσα σε μια κοινωνία, εκτός εάν αυτή η κοινωνία κατορθώσει να μετατρέψει τα άτομα σε αυτόματα που έχουν τελείως εσωτερικεύσει την θεσμισμένη τάξη και να κατασκευάσει μια χρονικότητα η οποία εκ των προτέρων επικαλύπτει ο,τιδήποτε μπορεί να συμβεί στο μελλον, πράγματα αδύνατα.

Αυτή η διάσταση της θέσμισης της κοινωνίας που αφορά την ρητή εξουσία δηλαδή την ύπαρξη αρχών που μπορούν να εκφέρουν κυρώσιμες επιταγές, αυτή η διάσταση είναι η διάσταση του Πολιτικού (όχι του πολιτικού ανδρός, αλλά του Πολιτικού στοιχείου, όπως λέμε το Πολιτικό, το Κοινωνικό, το Οικονομικό, το Φιλοσοφικό, το Οντολογικό κλπ.). Αυτές οι αρχές μπορεί να είναι ολόκληρη η φυλή, μπορεί να είναι οι γέροντες, μπορεί να είναι οι πολεμιστές, μπορεί να είναι ένας αρχηγός, μπορεί να είναι ο δήμος, μπορεί να είναι ένας γραφειοκρατικός μηχανισμός, μπορεί να είναι ένας δημαγωγός, μπορεί να είναι ο,τιδήποτε άλλο. Αυτό που είναι οντολογικά ουσιαστικό χαρακτηριστικό της κοινωνίας όπως την ξέρουμε, είναι η εξουσία μ' αυτήν την έννοια. Αυτή η εξουσία δεν είναι κράτος. Κράτος σημαίνει κάτι τελείως διαφορετικό. Ο δήμος των Αθηναίων δεν ήταν κράτος. Κράτος υπάρχει εκεί που υπάρχει κρατικός μηχανισμός χωριστός από την κοινωνία και στην πράξη ανεξέλεγκτος, όπως τον βλέπουμε σήμερα ακόμα και στις λεγόμενες «δημοκρατικές» χώρες, δηλαδή στις χώρες όπου ισχύει ένα καθεστώς φιλελεύθερης ολιγαρχίας.

Τελευταία δημιουργείται σύγχυση με την διόγκωση του όρου «Πολιτικό», κυρίως στην Γαλλία μα και αλλού. Το Πολιτικό πρέπει να το κρατήσουμε για αυτό που ονόμασα διάσταση της πολιτικής εξουσίας και που υπάρχει σ' όλες τις κοινωνίες. Υπάρχει και μια ακόμα σύγχυση επάνω στην οποία πρέπει να επιμείνουμε. Πολλές φορές στο εξωτερικό ακούει κανείς ανθρώπους και συγγραφείς σοβαρούς να λένε: οι Έλληνες ανακάλυψαν το Πολιτικό. Μπορούμε να πιστώσουμε τους Έλληνες, φυσικά εννοώ τους Αρχαίους, με πολλά πράγματα και ιδίως με άλλα πράγματα από αυτά που συνήθως τους πιστώνουμε, αλλά ασφαλώς όχι με την ανακάλυψη ή την δημιουργία της θέσμισης της κοινωνίας ή καν της ρητής εξουσίας. Οι Έλληνες δεν ανακάλυψαν το Πολιτικό με την έννοια της διαστάσεως μίας ρητής εξουσίας, που είναι πανταχού παρούσα στη θέσμιση κάθε κοινωνίας. Αυτό που ανακάλυψαν, ή μάλλον δημιούργησαν, είναι κάτι τελείως άλλο, είναι η Πολιτική.

Πολλές φορές γίνεται συζήτηση (υπάρχει περίπου ανάλογη περίπτωση για την Φιλοσοφία) εάν υπήρχε Πολιτική πριν από τους Έλληνες. Αυτή η συζήτηση είναι μάταιη, οι όροι είναι ασαφείς, και οι σκέψεις συγκεχυμένες. Πριν από τους Έλληνες, όπως και μετά από τους Έλληνες, υπήρχαν εξουσίες, υπήρχαν δολοπλοκίες, υπήρχαν συνωμοσίες, υπήρχαν δολοφονίες, υπήρχαν και σκάνδαλα, υπήρχε ένας καταπληκτικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας ή ακόμα και βελτίωσής της, λ.χ. στην Κίνα. Όλοι οι Ευρωπαίοι πολιτικοί άνθρωποι φαίνονται αφελείς σε σχέση με την πολιτική τέχνη των ευνούχων των Κινέζων αυτοκρατόρων. Αλλά σε όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχει Πολιτική, διότι δεν υπάρχει αμφισβήτηση της θεσμισμένης εξουσίας και γενικότερα της θέσμισης της εξουσίας. Βέβαια συναντάμε στην Ιστορία φορές όπου υπάρχουν αλλαγές ρητές και αποφασισμένες ορισμένων θεσμών και μερικές φορές μάλιστα ριζικές αναθεσμίσεις, λ.χ. του «Μωυσή» ή του Μωάμεθ. Αλλά σ' αυτές τις περιπτώσεις ο νομοθέτης επικαλείται μια θεσμιστική εξουσία που είναι θείω δικαίω. Είτε ως προφήτης, είτε ως θείω δικαίω βασιλεύς, επικαλείται ή παρουσιάζει «ιερά βιβλία». Όμως αν οι Έλληνες μπόρεσαν να δημιουργήσουν την Πολιτική, την Δημοκρατία, την Φιλοσοφία, είναι επίσης επειδή δεν είχαν «ιερά βιβλία», δεν είχαν αποκαλυμμένη αλήθεια και δεν είχαν προφήτες. Είχαν ποιητές, είχαν φιλοσόφους, είχαν νομοθέτες και είχαν πολίτες. Δεν υπήρχε κανένας που να έλεγε: εδώ σταματάει η έρευνα διότι αυτά λέει το τάδε εδάφιο του «Δευτερονομίου» ή των εδαφίων αυτών μπορείτε να κάνετε ερμηνεία, αλλά πάντως όχι ανασκευή. Δεν είναι έτσι;

Η Πολιτική, όπως δημιουργήθηκε από τους Έλληνες, ήταν η θέση υπό αμφισβήτηση, υπό ρητή αμφισβήτηση, της θεσμισμένης κοινωνίας. Αυτό προϋποθέτει -και αυτό ελέχθη ρητά ήδη τον 5ο αιώνα- ότι τεράστια τμήματα αυτής της θέσμισης της κοινωνίας δεν έχουν τίποτε το «ιερό», ούτε το «φυσικό», αλλά ανήκουν ακριβώς σ' αυτό που οι Έλληνες έλεγαν, με τη βαθύτερη και πλατύτερη σημασία του όρου, «Νόμος». Δεν θα προσπαθήσω να ερμηνεύσω την καταπληκτική αυτή λέξη, αλλά στους Έλληνες είναι καθοριστική η αντίθεση ανάμεσα στον Νόμο και την Φύση. Οι Έλληνες έχουν τον Νόμο τους, οι Πέρσες έχουν άλλο Νόμο, «τέτοιος είναι ο Νόμος των Αιγυπτίων» λέει ο Ηρόδοτος. Ο Νόμος είναι αυτό που κάθε κοινωνία δημιουργεί για να ρυθμίσει την ύπαρξή της και την συνολική συνύπαρξη των ανθρώπων. Και χρειαζόταν αυτή φυσικά η φαντασιακή σημασία η οποία τυγχάνει να είναι αληθινή δηλαδή ότι όλοι οι θεσμοί είναι ανθρώπινα δημιουργήματα και όχι απόρροια «φυσικών νόμων» ή «θείων επιταγών», για να μπορέσει να αρχίσει αυτή η καταπληκτική πολιτική και φιλοσοφική δημιουργία που άρχισε στην Αρχαία Ελλάδα.

Η δημοκρατική κίνηση, το δημοκρατικό κίνημα στην Αρχαία Ελλάδα δεν προσβάλλει μόνον την ρητή εξουσία προσπαθώντας να την αναθεσμίσει, αλλά προσπαθεί να αναθεσμίσει πολύ πλατύτερους τομείς της κοινωνίας, και αυτό συμβαίνει κατ' εξοχήν στην Αθήνα. Φυσικά αυτό το δημοκρατικό κίνημα δεν επιτυγχάνει παντού. Τουλάχιστον στις μισές αρχαίες πόλεις αποτυγχάνει, ή δεν κατορθώνει καν να ξεκινήσει. Αυτό όμως δεν εμποδίζει την ανάδυσή του να ασκεί μια βαθιά επιρροή σε όλες τις πόλεις, ακόμη και σ' αυτές που δεν έγιναν ποτέ δημοκρατικές, έστω και μόνον διότι τα ολιγαρχικά ή τα τυραννικά καθεστώτα είναι υποχρεωμένα απέναντι στο δημοκρατικό κίνημα να εμφανισθούν σαν αυτό που είναι και να ονομασθούν ολιγαρχικά ή τυραννικά. Το κίνημα αυτό αφορά την συνολική αναθέσμιση της κοινωνίας και συμπεριλαμβάνει την δημιουργία της Φιλοσοφίας, η οποία (και για αυτό ακριβώς μπορούμε να πούμε ότι γεννιέται στην Ελλάδα) δεν είναι πλέον ούτε σχολιασμός, ούτε ερμηνεία παραδοσιακών κειμένων, ιερών κειμένων, αλλά είναι ipso facto επερώτηση της σημαντικότερης διάστασης της θέσμισης της κοινωνίας, δηλαδή των παραστάσεων και των κανόνων κατά τους οποίους ζει η φυλή και ακόμα και της ίδιας της έννοιας της Αλήθειας.

Φυσικά μία αλήθεια κοινωνική και κοινωνικά θεσμισμένη υπάρχει παντού και πάντοτε, αλλιώς δεν θα μπορούσε να υπάρξει κοινωνία. Σε κάθε κοινωνία πρέπει να υπάρχει η ιδέα ότι αν κάποιος λέει ότι είδε ένα λιοντάρι στο τάδε σημείο της σαβάνας ενώ δεν υπήρχε λιοντάρι, αυτός ψεύδεται. Αλλά αυτού τού είδους την αλήθεια είναι σωστότερο να την ονομάσουμε απλώς ορθότητα, ξαναπαίρνοντας μια διάκριση του Γερμανού φιλοσόφου Λάσκ. Αυτό που οι Έλληνες δημιούργησαν πέρα απ' αυτή την κοινωνική ορθότητα, δηλαδή την συμφωνία με τους κοινωνικούς κανόνες που καθορίζουν ότι κάτι λέγεται σωστά και ανταποκρίνεται σ' αυτό που η κοινωνία έχει ορίσει κάθε φορά ως πραγματικότητα, είναι η Αλήθεια ως ατελείωτη κίνηση της σκέψης, η οποία διαρκώς θέτει υπό δοκιμασία τα όριά της και επιστρέφει επάνω στον εαυτό της, αυτό που ονομάζω ανακλαστικότητα ή αναστοχασμό. Έτσι δημιουργούν την Φιλοσοφία ως Δημοκρατική Φιλοσοφία. Η Φιλοσοφία στην Αρχαία Ελλάδα δεν είναι υπόθεση των ραβίνων, των ιερομονάχων, των θεολόγων, των αυλικών ή των ερημιτών, αλλά των πολιτών, που θέλουν να συζητήσουν μέσα σ' έναν δημόσιο χώρο που δημιουργείται απ' αυτό το ίδιο το κίνημα.

Η ελληνική Πολιτική, όπως και η Πολιτική κατά τον Ορθόν Λόγον μπορούν συνεπώς να ορισθούν ως η ρητή συλλογική δραστηριότητα που θέλει τον εαυτό της διαυγασμένο, δηλ. ανακλαστικό, στοχαστικό και βουλευτικό, και που έχει ως αντικείμενο την θέσμιση της κοινωνίας ως τέτοιας. Συνεπώς, αντιστοιχεί με την εμφάνιση στο φως της ημέρας, βέβαια μόνον μερική, αυτοπροσώπως τού θεσμίζοντος φαντασιακού. Αυτή η εμφάνιση στο φως της ημέρας του θεσμίζοντος φαντασιακού απεικονίζεται δραματικά, αν όχι αποκλειστικά, στις στιγμές που ονομάζουμε επανάσταση. Η πολιτική δημιουργείται όταν η θεσμισμένη κοινωνία τίθεται υπό αμφισβήτηση ως τέτοια και σε διάφορες όψεις και διαστάσεις της. Αυτό συνεπάγεται αμέσως ότι η αλληλεγγύη των διαφόρων όψεων και διαστάσεων της κοινωνίας γίνεται εμφανής και ταυτοχρόνως ότι μια άλλη σχέση δημιουργείται ανάμεσα στο θεσμίζον και στο θεσμιζόμενο. Αρκεί να σκεφθεί κανείς την διαφορά ανάμεσα στη ρήτρα με την οποία αρχίζουν τόσα εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης: «και είπεν ο Θεός», και στη ρήτρα με την οποία αρχίζουν οι αθηναϊκοί νόμοι: «έδοξεν τη Βουλή και τω Δήμω». Ο Νόμος είναι η δόξα μας και ξέρουμε ότι είναι η δόξα μας. Συνεπώς, όχι μόνο τον εκάναμε, αλλά εάν σκεφθούμε εύλογα, στοχαστικά και βουλευτικά ότι πρέπει να τον αλλάξουμε, μπορούμε να τον αλλάξουμε, δεν είμαστε αποξενωμένοι απ' την ίδια μας την δημιουργία.

Η δημιουργία από τους Έλληνες της Πολιτικής και της Φιλοσοφίας είναι η πρώτη ιστορική ανάδυση του προτάγματος της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας. Εάν θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι πρέπει να κάνουμε οι ίδιοι τους νόμους μας. Οι ίδιοι σημαίνει οι ίδιοι. Δεν σημαίνει μέσω βουλευτών. Εάν θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι, κανένας δεν μπορεί να τολμήσει να μας πει τι πρέπει να κάνουμε και τι να σκεπτόμαστε. Αλλά ελεύθεροι ως πού και κατά ποιόν τρόπο; Αυτό είναι το ερώτημα της πραγματικής Πολιτικής, το οποίο σήμερα συσκοτίζεται μέσα στο όλο καρναβάλι της εποχής, από τις ψευτοφιλοσοφικές συζητήσεις για το πολιτικό ή για τα ανθρώπινα δικαιώματα ή για το φυσικό δίκαιο.